"Adalete dayanan töre gökyüzünün direğidir"                                                                               

 ''Kişinin gönlü dipsiz bir deniz gibidir,

 Bilgi onun dibinde yatan inciye benzer''

  Yusuf Has Hacib

 XI. yüzyıl şairlerinden Karahanlı Uygur Türklerinden Balasagunlu Yusuf Has Hacib tarafından 1069 yılında yazılarak Karahanlı Hükümdarı Tabgaç Buğra Han'a sunulan Kutadgu Bilig, günümüz Türkçesi ile "Mutluluk Veren Bilgi" ya da "Devlet Olma Bilgisi" anlamdadır. Yusuf Has Hacib Türk dilinin Çağatay lehçesi ile yazdığı eserine, "Okuyana kutlu olsun ve ona yol göstersin" diye Kutadgu Bilig adını verdiğini 350. beyitinde açıklar. İslamiyetin Türklerce kabulünden sonraki ilk yazılı eser olma özelliğine sahip Kutadgu Bilig, siyasetname türünün ilk eseri olarak bilinir.

Yusuf Has Hacib eserinde mutluluk veren bilginin ne olduğunu ve insanın bunu nasıl kazanabileceğini anlatır. Kutadgu Bilig, günümüze ve geleceğe uzanan, geçerliliğini hiç kaybetmeyecek felsefi hakikatlerle doludur. Türk edebiyatının ilk yazılı eseri Kutadgu Bilig, iyi bir hükümdarın halkına örnek olması, halkını sevmesi, bilgiye önem vermesi, halkının refah ve huzur içinde yaşaması için çaba harcaması konularında bilgi veriyor. Yöneticinin el kitabı niteliğindeki bu eser, adaletli yöneticinin nasıl olması gerektiğini anlatıyor; yöneten ve yönetilenlerin uyması gereken kuralları belirtiyor.

 "Adalete dayanan töre gökyüzünün direğidir. Eğer adalet bozulursa gökyüzü çöker…" diye yazar Yusuf Has Hacip. Bu ifadeleri günümüzde "Adalet mülkün temelidir" diye okuyoruz.

Kutadgu Bilig 6545 beyitten oluşan bir mesnevidir. Türklere "kutluluk bilgisi, saadet bilgisi, devlet olma bilgisi, devlet idaresi bilgisi"ni anlatan ilk siyasetname veya nasihatname kitabında Yusuf Has Hacib, içinde yetiştiği çevrenin ilmî ve felsefi birikimini yansıtır, bilimin ve bilginlerin önemini anlatır. Dünyada ve ahirette mutlu olmanın yollarını, fert, toplum ve devlet hayatının ideal duruma gelmesi için neler yapılması gerektiği üzerine öğütler de veren Yusuf Has Hacip, Türk edebiyatının bu ilk önemli eserinde, nimetlerin adil ölçüde paylaşılması, barış ve mutluluğun kurulmasını sağlayacak bir dünya düzeninin esasları üzerinde durmaktadır.

 Kutadgu Bilig'e göre iyi bir hükümdar, halkına yol gösterici olmalıdır. Onlara örnek olmalı, doğru yolu göstermelidir. Eğer halk yolunu şaşırmışsa, hükümdar onları düzeltmek için çaba harcamalıdır. Eğer hükümdar yolunu şaşırırsa, halk ne yapacağını bilemez, ülkede kargaşa çıkar.

  "Bey iyi olursa halkı ona itaat eder…"

"Hükümdar bilgili, akıllı, halka davranışı iyi, cömert, tokgözlü ve gönlü zengin olmalıdır."

  Hükümdar, akıllı olmalı ve bilgiye değer vermelidir.

  "Bey çok akıllı olmalı, aklın kıymetini bilmelidir. Bilgili insanın düşmanı çok olur."

"İnsan her işe başlarken, bilgi ile başlar; akıl ile sona erdirir."

"Bey halkı bilgi ile elinde tutar; bilgisi olmazsa akıl işe yaramaz."

Balasagunlu Yusuf'a göre iyi bir hükümdar akıllı ve bilgili olmalıdır. İyi yönetici olabilmek için, bilgi sahibi olmalıdır. Bilgili olduğu takdirde, iyi ile kötüyü ayırabilir ve iyi olmayanları ülke yönetiminden uzak tutabilir.

"Eğer halkın başında bulunan insan iyi olursa, onun bütün memurları da iyi olur."

 "Sen doğru ol, tavırlarını düzelt; halkın hareketi kendiliğinden düzene girer."

Görüldüğü gibi iyi bir hükümdarın halkına örnek olması gerektiği vurgulanmaktadır. Hükümdarın iyi olursa halkın onu örnek alacağı belirtilmektedir.

Yusuf Has Hacib'e göre iyi bir yönetici adil ve dürüst olmalıdır. Sabırlı ve sakin olmalıdır. Halkına karşı daima şefkatli olmalıdır.

 Balasagunlu Yusuf'un ısrarla üzerinde durduğu bir diğer görüş ise, hükümdarın yasalara saygılı olmasıdır.

 "Beylik çok iyi bir şeydir, fakat daha iyi olan yasadır ve onu doğru uygulamak gerekir."

"Ülke iyi yasalarla yönetildiğinde, kötüler ortadan kaybolurlar."

"Ben işleri doğruluk ve yasayla çözerim, insanları bey ya da kul olarak ayırmam."

Eserde Tanrı, Muhammed Peygamber, Dört Halife ve Tabgaç Buğra Han methedildikten sonra iyilik etmenin faydaları, bilgi ile aklın meziyet ve faydaları anlatılmaktadır. Türk edebiyatının günümüze ışık tutan bu büyük eserinde sözü edilen; "devletin sıfatı, adalet vasfı, hükümdarın vasıfları, dünyanın kusurları, ahiretin kazanılması, âlimler, şairler, çiftçiler, satıcılar, zenaat erbabı, fakirler ile münâsebet, evlilik, çocuk terbiyesi, doğruluğa karşı doğruluk, insanlığa karşı insanlık gösterilmesi, zamanın bozukluğu ve dostların cefası " gibi konuların işlendiği beyitleri bir kez daha hatırlamalıyız. Bu beyitler, âdeta günümüz insanına yüzlerce yıl öncesinden öğütler veriyor.

Yusuf Has Hacip, ölümsüz eserinde "kutlu bilgi"yi; Kün Togdı (hükümdar, kanun, adalet); Ay Toldı (mutluluk, saadet); Odgurmış (akıbet, hayatın sonu); Ögdülmiş (Akıl, zeka) gibi 4 soyut kavram üzerinden anlatır. Kutadgu Bilig, baştan sona bu 4 sembolik şahsiyetin karşılıklı konuşma ve münazaralarından oluşmaktadır. Bunların en önemlisi hükümdar Kün-Tegin'dir. Bu kelime "gün doğdu", "güneşin doğması" anlamındadır. Bu konuda hükümdar şu açıklamayı yapar:

"Tabiatım güneşe benzediği için âlim, bilgili adam bu adı verdi. Güneşe bak; güneş küçülmez, bütünlüğünü daima muhafaza eder. Güneşin parlaklığı hep aynı şekilde kuvvetlidir. Benim tabiatım da ona benzer, doğrulukla doludur ve hiçbir zaman eksilmez. Birinci sebep bu. İkinci sebep de şu: güneş doğar ve bu dünya aydınlanır, aydınlığını bütün halka eriştirir, kendinden bir şey eksilmez. Benim de hükmüm böyledir. Ben ortadan kaybolmam. Hareketim ve sözüm bütün halk için aynıdır. Üçüncü sebep daha kapsamlıdır: güneş doğunca yere sıcaklık gelir; o zaman binlerce renkli çiçek açar. Benim bu kanunum hangi memlekete erişirse o memleket baştan başa kayalık olsa hep düzene girer. Güneş doğar, temiz veya kirli demeden her şeye aydınlık verir; kendisinden bir şey eksilmez. Benim de hareketim tıpkı böyledir; herkes benden nasibini alır."

Bu sözleriyle hükümdar Kün Toğdı adı kadar ruhi yapısının, yaradılışının da güneşe benzediğini, güneş neler yapıyorsa kendisinin de onları yerine getirdiğini açıklamaktadır; o da halkı aydınlatacak, insanlar için çalışacaktır; bütün insanlar ondan yararlanacaktır. Onun kanunu her yeri düzene sokacaktır.

Görüldüğü gibi ölümsüz düşünür Yusuf Has Hacib, hükümdarın amacının halka hizmet etmek olduğunu belirtmekte, bir ülkenin nasıl yönetileceğine ilişkin öğütler vermektedir. Dünyaya düzen getirecek bir medeniyetten söz eden Yusuf Has Hacib, Öğdülmiş'in ağzından hükümdara ülkeyi nasıl yöneteceğinin cevabını şöyle verir:

"Ey hâkim, memlekette uzun süre hüküm sürmek istersen, kanunu doğru yürütmeli ve halkı korumalısın.

Kanun ile ülke genişler ve dünya düzene girer; zulüm ile ülke eksilir ve dünya bozulur.

Ey devletli hükümdar, en kötüsü beylerin adının yalancıya çıkmasıdır.

Beyin sözü doğru olmalı, tavır ve hareketi itimat telkin etmelidir.

Beye cömertlik ve alçak gönüllülük lâzımdır; alçak gönüllülük ile birlikte tabiatı da sakin olmalıdır.

Devlet işleri ihmal edilir ve zamanında yapılmazsa, arkasından avcı kuşla takip etsen bile, bir daha ele geçmez.

Beyler, tavır ve hareketlerini temiz ve doğru tutmalıdırlar; halk yolunu ve gidişini beyin yoluna uydurur.

Beyler örf ve kanuna nasıl riayet ederlerse, halk da aynı şekilde örf ve kanuna itaat eder.

Ey devletli hükümdar! Memleket işleri çok ağır, fakat şerefi büyüktür.

Halka baş olmak büyük ve ağır bir iştir; o daima başa dert olur ve insana eziyet verir.

Dikkat edersen, sevinci az, kaygısı çoktur; öğeni az, fakat söğeni daha çoktur.

Sevmeyeni çok, seveni nadirdir; didinmesi çok, rahatı azdır.

Hiçbir yerde gönlü emin olmaz, gönlünün emin olmaması insan için büyük bir ıstıraptır.

Beylik baş üzerinde kılıç gibidir; her gün onun için tehlikeli bin iş vardır."

Yusuf Has Hacib, dört kişi arasında geçen konuşmalarla günümüz siyasetçilerine ve halka âdeta yol gösteriyor.