Malazgirt Savaşı''ndan sonra Anadolu''da kurulan ilk Türk beyliği olup merkezi Erzurum''dur. Beyliğin kurucusu Ebü''l-Kāsım İzzeddin Saltuk Bey''dir. Hakkında fazla bilgi yoktur. Anadolu''nun fethinde büyük hizmetlerde bulunduğu için hüküm sürdüğü Beylik, Pasinler, Tercan, İspir, Micinkerd köyü ve Artvin yöreleri çocuklarına verilmiştir.

Saltuk Bey''in ölümüyle yerine oğlu Ali geçti. Emîr Ali''nin muhtemelen 1123''te ölümünden sonra yerine Ebü''l-Muzaffer Ziyâeddin Gazi geçti.  1126''da İspir ve Pasinler''i geçerek Oltu''ya kadar gelen Gürcüler''e karşı düzenlenen sefere katılan Ziyâeddin Gazi, 1131''de Kral İvani''yi bozguna uğrattı.

Artuklu Beyi Hüsâmeddin Timurtaş, Ziyâeddin Gazi''nin kızıyla evlendi, böylece iki hânedan arasında akrabalık bağı oluştu. Ziyâeddin Gazi 1132 yılında vefat edince yerine yeğeni II. İzzeddin Saltuk geçti.

*

İzzeddin Saltuk 1168 yılında ölünce yerine oğlu Nâsırüddin Muhammed geçti. Nâsırüddin Muhammed devrinde Gürcüler, Saltuklu ülkesine saldırmaya devam etti. Kral David Kars, Sürmeli ve İspir''den sonra Erzurum üzerine yürüdü. İki oğluyla beraber Gürcüler''le savaşa giren Nâsırüddin Muhammed yenilerek şehre kapanmak zorunda kaldı.

Diyanet''in İslam Ansiklopedisi''nde verilen bilgiye göre, ertesi gün tüm şehir halkı Erzurum''u savunmak için seferber oldu. Türk halkının cesaret, azim ve kararlılığını gören Kral David de geri çekildi. Nâsırüddin Muhammed muhtemelen 1191 yılından önce öldü.

Mama Hatun...

Nâsırüddin''in ardından Saltuklu tahtına kız kardeşi Mama Hatun 1191''de geçti ve 1200-1201 yılına kadar Erzurum''u yönetti. Mama Hatun, Tercan''da bir kervansaray ve türbe yaptırmıştır. Mama Hatun''un Saltuklu tahtından uzaklaştırılması üzerine yerine yeğeni Alâeddin Melikşah geçti.

*

1202 yılında Gürcistan seferine çıkan Anadolu Selçuklu Sultanı II. Süleyman Şah, Doğu Anadolu''daki hükümdar ve beylere haber gönderip kendisine katılmalarını istedi. Bu arada Alâeddin Melikşah''ı da huzuruna çağırdı. Ancak Melikşah sultanı karşılamada geç kaldığı ve kusurlu davrandığı için hapsedildi.

Selçuklu Sultanı Süleyman Şah, beyliğin topraklarını kardeşi Tuğrul Şah''a vererek Saltuklu hânedanına son verdi.

*

Saltuklular diğer Türk beylikleri gibi kentlerin imarına ve bilim adamlarına önem verdiler. Yaptırdıkları eserlere örnek olarak Erzurum''daki Kale Camisi ile Artvin''de yaptırılan iki kümbet gösterilebilir.