Türk tarihini okuduğumuzda, ulus olarak birçok zaferler kazandığımız gibi kaybettiklerimizin de olduğunu görüyoruz. Zaferlere sevinirken, yenilgilere üzülüyoruz. Bu tüm toplumlar için geçerlidir. Sürekli kazanan ya da kaybeden yoktur.
Hafız Hakkı Paşa, "Bozgun" adını verdiği yapıtında Balkan Savaşı'na değinirken, bozgunun sebeplerini, sonuçlarını inceliyor, yükseliş dönemindeki savaşlarda bile zaman zaman zor duruma düşüldüğünü, ancak çabuk toparlanarak galibiyetin elde edildiğini belirtiyor. Varna Savaşı'nı örnek veren Paşa, şöyle diyor: "Sultan Murad'ın Varna muharebesinde asker birkaç defa bozulmuş ve bozgunluk herkesi o kadar yıldırmıştı ki, az daha Padişah, muharebe meydanını terk edecekti."
Harbin zor olduğunu, büyük fedakarlık istediğini anlatan Hafız Hakkı Paşa, harbin birçok yorgunlukları ve tehlikelerinin insanın asabını sarstığını belirtiyor. Harpte yalan yanlış rivayetlerin yayıldığını, bu hallerin her millette olduğunu ifade eden Paşa, bunun insanların harpte maddi, manevi tesirlerle biraz fazla sinirli, fazla hayalperest olmalarından kaynaklandığını ifade ediyor.
Hafız Hakkı Paşa, kitabında askeri dinç tutmak için ona vatan, millet, din sevgisinin öneminin anlatılması, bu idealin nasıl olması gerektiği konusunda bilgilendirme yapılmasının önemine dikkat çekiyor, ilginç yorumlarda bulunuyor, kuruluş ve yükseliş devirleri ile gerileme ve yıkılışa giden devirleri mukayese ediyor. Paşa, şöyle diyor: "Vaktiyle asırlarca devam eden kuruluş ve yükseliş devirlerinde ordunun kuvvetine, muzafferiyetine karşı padişahında, hocasında bir kuvvetli iman vardı ve orduyu Viyana'lara kadar bu iman kuvveti götürüyordu. Ahlakı, azmi, imanı çürümüş Bizans karşısında kazandığımız ilk zaferler bu itimat ve imanı uyandırmış sonra Kosova sahrasında, Tuna boyunda, Macar ovalarında bu iman kuvveti arttıkça artmıştı."
Bozgunun devamlı olmasının tehlikeli olduğunu, yıkılmaya doğru yürümekte olduğunu gösterdiğini anlatan Paşa, sözlerini şöyle sürdürüyor: "Bu uçurumlardan kurtaracak yegane kuvvet, umumi iman kuvvetidir. Bu harpteki felaketlerimiz, bozgunluklarımız asırlardan beri milletin ruhunda devam edip gelen kararsızlığın son görünüşleridir. Eğer buna esaslı bir çare bulamazsak bozgunluklar ilelebet devam ederek çökmeğe doğru gidilmesi muhakkaktır."
*
1879'da Manastır'da doğan Hafız Hakkı Paşa, Harbiye'den kurmay subay olarak mezun oldu. Manastır ve Selânik'te görev yaptı. Hareket Ordusu'yla İstanbul'a girdi. Sultan V. Murat'ın torunlarından Behiye Sultan'la evlendi. 1915 yılında Erzurum'da yaşama veda etti. İki kitabı vardır. "Bozgun", "Şanlı Asker" tavsiye ederim.
