Tarihi şahsiyetlerin kaleme aldığı hatıralar, tarih araştırmacılarının çalışmalarına kaynak olmaktadır. Hüseyin Nazım Paşa (1854 - 8 Ocak 1893) da, anılarında dönemin birçok olayına değinirken aynı zamanda tarihe not düşmüş oluyor. Kitabın sayfalarını çevirdikçe "II. Abdülhamid dönemi, komitacılar, Ermeni olayları, Kilikya ihtilali, Her tarafta isyan, Kıbrıs'taki hayatımız, Rus fedailer" gibi birçok konu hakkında önemli bilgiler veriyor.
Paşa, yurt genelinde çıkan olayların arkasında misyonerlerin olduğunu ifade ederken örnek olarak Corç adlı birini gösteriyor. Bitlis'teki olayların ardında bu adamın olduğunu ifade eden Hüseyin Nazım Paşa, Corç'un, Bitlis'teki Hınk Horen kilisesinde Ermenilere yaptığı konuşmayı kitabına alıyor. Corç, Anadolu'nun her tarafında isyan başladığını, Ermenistan bayrağının her tarafta dalgalandığını belirterek Ermenilere bundan böyle nasıl hareket etmeleri konusunda tavsiyelerde bulunuyor. Corç, şöyle diyor:
"Evlerinizde ve dükkânarınızda bulunan eşyanın kısmı azamını bu Kürtlerin ve aşiretlerin çadır kurdukları hanların yakınına koyacaksınız. Bir kısmını da Türk mahallelerinin münasip mahallelerine atıp saçacaksınz. Kadınlarınızın bir takımı Türk mahallelerine gidip Kürtlerin ve aşiretlerin Türk dükkânlarını yağma ettiklerini söyleyecektir. Bu suretle Türklerle Kürtlerin arasını açmalıdır. Hükümet memurlarına da Türklerin ve Kürtler'in Ermeni mallarını yağma ettiklerini iddia eyleyeceksiniz. Anlıyor musunuz?
Bir taraftan bu propaganda yapılırken, barbarlar Cuma namazından çıkmadan hücum edip katliâm edeceksiniz. Bugün bir Türk öldüren, Ermeni tarihinin parlak bir sayfasını yazmış ve cennette Allah'ın en güzel bir meleği olarak kendisine yer hazırlamış olacaktır. Gaziler ölünceye kadar alamei medeniyetin takdirini kazanacak, şehitler İsa peygamberin havarileri gibi şöhret ve şan alacaklardır. Size söyleyeceklerim bunlardan ibarettir. Allah ve İsa peygamber yardımcınız olsun."
Misyoner Corç'un bu konuşmasının ardından Ermeniler, Cuma namazından çıkan Türklere saldırarak katliam yaparlar.
*
Hüseyin Nazım Paşa'nın, Ermeni olaylarının içyüzünü anlattığı "Hatıralarım" adlı yapıtı, Selis kitaplardan 2003 yılında çıktı. Tarih araştırmacıları için kaynak bir eser.
Esen kalın.
