Diyarbakır ve Mardin çevresinde 1102-1409 tarihleri arasında hüküm süren bir Türkmen sülalesidir.
Oğuz''un Döğer boyundan Eksük Beyin oğlu Selçuklu komutanlarından Artuk Bey, 1063 yılında Sultan Alparslan''ın hizmetine girmiş, Malazgirt Zaferi''nden sonra Anadolu''nun fethinde önemli görevlerde bulunmuştu.
Alparslan''dan sonra Sultan Melikşah, Artuk Bey''i Anadolu''dan geri çekip Bahreyn Karmatîleri''ni itaat altına almakla görevlendirdi. Artuk Bey bu görevin ardından Melikşah''ın Diyarbekir bölgesine hâkim olan Mervânîler üzerine gönderdiği orduya katıldı. Bu sefer sırasında Irâk-ı Acem Valisi Fahrüddevle Müslim ile anlaşmazlığa düşen komutanlar arasında yer aldı. Fahrüddevle Müslim de Artuk Beyi Melikşah''a şikayet etti.
Artuk Bey, Sultan Melikşah ile arası açılınca sultanın kardeşi Suriye Selçuklu meliği Tutuş''un hizmetine girdi; Tutuş da ona Kudüs ve havalisini verdi. Tutuş, Artuk Bey 1091 yılında ölünce yerine Artuk Beyin oğulları Sökmen ve İlgazi''yi tayin etti.
Artuklular, Hısnıkeyfâ (Hasankeyf), Mardin ve Harput şubesi olmak üzere üç kol halinde hüküm sürmüşlerdir.
Hısnıkeyfâ Şubesi
Sökmen, beyliğini güçlendirmek için Büyük Selçuklu sultanı Muhammed Tapar''a bağlılığını bildirdi. Urfa, Antakya ve Kudüs''e musallat olan haçlılarla mücadele etti. Musul hâkimi Çökürmüş ile birlikte bir haçlı ordusunu bozguna uğrattı. Urfa kontu Joscelin ile Kudüs kralı Baudoun Türklere esir düştü.
Sökmen''den sonra yerine oğlu İbrahim Bey geçti. İbrahim Bey amcası İlgazi''ye tabi oldu. İbrahim Bey 1108''de ölünce yerine kardeşi Rükneddin Davut geçti. Davud ölünce yerine oğlu Fahreddin Karaarslan geçti. Karaarslan 1167''de ölünce yerine oğlu Nurettin Muhammed geçti. Nurettin Muhammed de 1185 yılında ölünce oğlu Kutbeddin Sökmen (II. Sökmen) hükümdar oldu.
Harput Kolu
Artuk Bey''in torunu Belek b. Behram 1112 yılında Harput ve çevresine hâkim oldu, Palu''yu merkez yaptı. Belek (Balak), amcaları Sökmen ve İlgazi ile birlikte haçlılarla yapılan savaşlara katıldı, cengaverliğiyle tanındı. Münbiç''i kuşattıysa da atılan bir okla vurularak şehit oldu (1124). Belek''ten sonra Harput, Hısnıkeyfâ Artuklu Hükümdarı Dâvud''un eline geçti ve 1185 yılına kadar bu kolun hâkimiyetinde kaldı.
Mardin Kolu
Artukluların Mardin şubesini Necmeddin İlgazi kurdu. İlgazi, babası Artuk Bey''in ölümünden sonra beş yıl kadar kardeşi Sökmen ile birlikte hareket etti, Kudüs valiliğinde bulundu. İlgazi, Büyük Selçuklu Sultanı Tapar''a bağlılığını bildirdi. Tapar''ın emriyle Haçlılarla yapılan seferlere katıldı. Haçlılara karşı kazandığı zaferler nedeniyle İslam dünyasında tanındı. İlgazi, hastalanarak 19 Kasım 1122 tarihinde öldü.
Artukoğulları, bazen Türkiye Selçuklularına, bazen İlhanlılara, bazen Eyyübilere bağlı kalarak uzun zaman yaşamışlardır. Artukoğullarının en sona kalan Mardin kolu 1409 yılında Karakoyunlular tarafından yıkılmıştır.
