Bugün sizlere Çayönü Höyüğü ya da Çayönü Tepesi'nden bahsedeceğim. Diyarbakır il merkezinin kuzeybatısında Ergani İlçesinin 7 km güneybatısında yer alıyor ve bilinen benzeri yerleşmelerin çoğundan daha geniş bir kazı çalışması yapılıyor. Çayönü, yerleşik avcı toplayıcılıktan tarım yapan ve hayvan yetiştiren bir topluma geçişi için önemli bir yere sahiptir. Öneminin yanı sıra mimarisinin korunmuş olması araştırmalara hız kazandırmaktadır. Çayönü, 1963 yılında İstanbul Üniversitesi ve Chicago Üniversitesi tarafından yürütülen "Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları" Karma Projesi (Prehistoric Research in Southeastern Anatolia) yüzey araştırmaları sırasında fark edilip, ilk kazı çalışmaları 1964 yılında Robert J. Braidwood ve Halet Çambel önderliğinde bir ekip tarafından başlatılmıştır. Projenin amacı "Güneydoğu Anadolu'da, besin üreticisi tarımcı köy topluluğu yaşayış biçiminin ilk kez ortaya çıkışı ve gelişerek etkinleşmesi ile ilgili belgelerin toplanarak yorumlanması" olarak ifade edilmiştir.
Kazılar 1968 yılından itibaren Mehmet Özdoğan başkanlığında yürütülmüştür. Kazı projesine 1977-1978 yıllarında Alman Karlsruhe Mimarlık Enstitüsü, 1989 -1991 yıllarında Roma Üniversitesi katkılarıyla devam etmiş, 1992 yılında Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki terör olayları sebebiyle sonlandırılmıştır. Projenin amacı "Güneydoğu Anadolu'da, besin üreticisi tarımcı köy topluluğu yaşayış biçiminin ilk kez ortaya çıkışı ve gelişerek etkinleşmesi ile ilgili belgelerin toplanarak yorumlanması" olarak ifade edilmiştir. Ortaya çıkan bulgular günlük yaşam ve sosyal yapılanış hakkında pek çok detay içermektedir. Bu süreç Neolitikleşme sürecinin incelenmesinde kullanılmakta bu sebeple arkeolojinin veri tabanında tarıma ilk başlanılan yer bilim adamlarınca da uygarlığın doğduğu yer olarak gösterilmektedir. Günümüzde oldukça kıraç bir arazide yer almasına rağmen Çayönü 10.000 yıl önce dere kenarında tarım ve avcılık için oldukça elverişli meşe ormanlarıyla kaplı olduğu, burada yabani sığır, koyun ve keçilerin yaşadığı bir yerleşim yeriyken, bölgede buğday yetiştirildiği, öğütüldüğü ve hayvan gücünden yararlanıldığı saptanmıştır. Demir eksikliği o dönem ki toplumda sık rastlanan rahatsızlık olup tahılla besleniyor olmaları sebeplerden biri olarak gösterilmiştir. Bunun yanı sıra bölgede bakırın işlendiği de bulunan delgi, iğne ve tel parçalarla ortaya konmuştur. Çayönü'nde saptananlar, sadece Anadolu'da değil, insanlık tarihinde bilinen en eski maden buluntuları olarak kabul görmektedir. Bu bilgiler ışığında Çayönü yerleşik hayat ilkleriyle tarihi aydınlatmakta yerleşik düzen kültürünün ilk örneklerini ortaya koymaktadır.
Çayönü kazıları, aynı kültürün, zamanla gelişmesini gözlemleme de oldukça önemli bir kaynaktır.
Çayönü, tam da bu nedenle eski yerleşik hayatın örneği olmakla kalmıyor günümüz uygarlığının da önemli bir basamağını oluşturmayı başarıyor.
