Türkçede yaş yaşlı, uygun uygunsuz, uydurma uyduruk, ululuk ulu, utanma, utangaç gibi örneklerde olduğu gibi pek çok kelimenin hem adı hem de sıfatı var. Kısaca bu geniş imkândan Cumhuriyet tarihi boyunca yeterince yararlanılmadı; dili zenginleştirmede yeterli, doyurucu sonuç alınamadı; birçok yabancı kökenli terim Türkçe olarak karşılanamadı. Optimist pesimist sıfatlarına bulunmuş iyimser, kötümser karşılıklarını Batı kökenli olanlarını unutturacak biçimde dile yerleştiremedik. Özellikle bilim dallarımız terimleri açısından yabancılığını koruduğu için öğretme ve öğrenmede zorlandık. Dil Devrimi öncesi yapılan çalışmalarda sıfatlar üzerinde denklik açısından durulmaya çalışılmıştır. Örnek olarak Fransızca pratik kelimesi Osmanlı Türkçesine girince bu sıfat amelî biçiminde karşılanmış. Amel ad, nispet î'si ile amelî biçiminde sıfat yapışılmış. Böylece sıfat olan pratik, gene sıfat olan amelî ile karşılanmış. Bu tutum, Dil Devrimi sırasında da devam ettirilmiş. Hedef olarak amelî sıfatı esas alınmış, aynı tutumla kelime uygulamalı olarak Türkçe ifade edilmiş. Ancak bu yol daha sonra gereği gibi takip edilip işletilememiş, pratik başka anlamlar kazanarak tekrar öne geçmiştir.

Konuyla ilgili bir başka örnek daha ele alalım. Fransızca kökenli idea adının sıfatı ideal'dir. İdea sözü bir ara mefkure ile karşılanmış. Dil Devrimi sırasında idea kelimesine bulunmuş olan karşılık ülkü'dür. Ülküm yükselmek, ileri gitmektir örneğinde olduğu gibi ülkü addır. Bu durumda ideal'in karşılığı ise ülküsel, ülkülü olmalıdır. Türkçe Sözlük'te ülküsel bulunmakla birlikte kullanımına pek rastlanmamış, yabancı kökenli ideal sıfatı öne çıkmış. İdeal insan tipi örneğinde sıfat olan bu kelime "İdealim bu fakülteyi bir an önce bitirmektir" cümlesinde yapıca sıfat olan ideal ad olarak kullanılmış. Bu durum, -aşağıda değineceğimiz gibi- Türkçenin özelliğiyle ilgilidir. Öte yandan ülküsel (ülkülü) insan tipi biçiminde bir kullanım söz konusu olmamıştır. Akut sıfatının karşılığı ivegen'dir. Bu terimi tıp bilginleri kullanmadığı için dile mal edilemiyor.

Yıllarca düşünce ortamı tespit etmek/saptamak ikilemi arasında kaldığı için bilim ve sanat dallarının Türkçe terimleri gündeme getirilemedi. Türkçe terim kullanma şuuru geliştirilemedi. Arapça kökenli asker kelimesinin sıfat olan askerî kelimesinin üzerinden sıfat yapan -î ekini kaldırıp yerine -sel ekini koymak dile bir şey kazandırmadı. Bunun cinsel, tarihsel, fiziksel gibi birçok örneği var. (Prof. Dr. Hamza Zülfikar)

***

BUNLAR DA KISA KISA

* Esma Budak, Son Peygamberin İzinde, Ensar Neşriyat: "25 seneyi birlikte Dünya'da en güzel..."

"Güneş'e yakınlık bakımından üçüncü gezegen"den bahsedildiğinde kelime, Dünya şeklinde yazılır!

Kelime, yeryüzü anlamında kullanıldığında küçük harfle başlar!

Doğru: dünyada

* Esma Budak, Son Peygamberin İzinde, Ensar Neşriyat: "Elbette Rabbinden gelen gerçek bir emirdir."

Özel adlara getirilen iyelik, durum ve bildirme ekleri kesme işaretiyle ayrılır.

Doğru yazım: Rabb'inden

Editör Prof. Dr. Ahmet Koç gerekli özeni göstermemiş!

* Ahmet Aki, Milat, 15.12.2018: "Haberler yayınlanarak...", "Aynı anda yayınlandı."

Dilimizde "yayınlamak" şeklinde bir kelime yok!

Doğru kelime "neşretmek" anlamında "yayımlamak"tır. 

* Giovanni Scognamillo, İstanbul Gizemleri, Bilge Karınca: "Osmanlılar'da yaygın bir inanışa göre..."

-lar, -ler çokluk ekinden sonra ulanan ekler kesme imi ile ayrılmaz!

Doğru yazım: Osmanlılarda.

Yönetmen Ebru Güçlü ile Düzeltmen Soner Ongun görevini yapamamış!

* Mehmet Barlas, Sabah, 01.10.2019: "Suudiler'e taviz vermeyen tek lider Cumhurbaşkanı Erdoğan'dır."

Kural: Özel adlara getirilen yapım ekleri, çokluk eki ve bunlardan sonra gelen diğer ekler kesmeyle ayrılmaz!

Doğru yazım: Suudilere.

Yazar kurallara uymamakta kararlı.

* Mevlüt Tezel, Sabah, 11.10.2019: "Türkiye'deki Suriyeli göçmenler için güvenlikli bölge..."

Mevlüt Tezel de mültecilere göçmen diyor.

Ne diyelim.

Gazeteci "dedüğün" böyle olur ülkemizde... 

* İlhan Cihaner, Birgün, 11.10.2019: "İktidar bloğunun liyakatli bir fraksiyonu..."

Blok kelimesine sesli harf ya da sesli harfle başlayan bir ek ulandığında "k" yumuşamaz!

Doğru yazım: Blokunun...

* Ali İhsan Varol, Teve2, 11.10.2019/20.02: "Evrağa bir ilgi..."

Evrak kelimesine yönelme durumu eki ulandığında "evraka" şeklinde seslendrilir!

* Türkçe gönüllülerinin tespiti:

(Ben seyretmiyorum!)

Müge Anlı, atv, 10.10.2019/10.43: "Onlar (yüzük, küpe) çok para etmiyorlar."

Özne; cansız varlıklar, soyut kavramlar, hayvanlar, eylem ve zaman adları olduğunda yüklem tekil olur.

Müge Anlı'nın kuraldan haberi yok!

* Esma Budak, Son Peygamberin İzinde, Ensar Neşriyat: "Uhud savaşının..."

Uhud Savaşı tamlaması özel isimdir. Tamlananın ve tamlayanın büyük harfle başlaması gerekir.

Editör ve düzeltmen yüzü görmemiş bir kitap.

"Ben yazdım oldu" diyenler hızla çoğalıyor!

* Nidayi Sevim, Twitter, 23.09.2019: "Geçtiğimiz Cuma günü açılışı yapılan 8. Sancaktepe kitap fuarı Pazar gününe kadar devam ediyor."

- Cumaları biz geçmeyiz, o kendiliğinden geçer.

- Cuma özel isim değildir, küçük harfle başlar.

- Özel adlar büyük harfle yazılır: Kitap Fuarı 

* Nidayi Sevim, yazım hatası yapmaya doyamıyor: "1868 tarihinde..." (http://dunyabizim.com, 19.04.2019)

Gün, ay ve yıl belirtilmeden tarihinde denilmez!

Doğru yazım: "1868 yılında..."