Salih Ağa; "Kandiya'da "Müslüman Türkler, Anadolu'ya, Türkiye'deki hıristiyan Türkler, Rumlar, Yunanistan'a" sözü, yüksek sesle konuşulmaya başlanmıştı. Salih ağa Eşi Fatma ile konuyu konuştuğunda Fatma hanım ağlamaklı Yunan çetelerinin oğlu Ali'yi katledişini anımsıyarak,"yıllardır devam eden Yunan zulmünden kurtulacağız, Öte'ye geçip yeni bir yaşam kuracağız." der. Fatma hanım eşi ve çocukları Sait, Nusret, Huriye, Zehra ve Hatice ile göçü konuşunca büyük bir karamsarlık ve endişeye kapılırlar. Birçok soru vardır cevaplandırılacak." demişti
Mübadil, bayan Hrisula ve kız kardeşi Marina karşılamıştı bizi Kandiya'da, Türkçe konuşuyorlardı. Bayan Hrisula;" Biz başka dil bilmeyiz." dedi, "Kocam Gerede'den geldi, ben Hendek'ten. Bizim evde Türkçe konuşulur. Ne yazıkki bizi topraklarımızdan kopardılar, Allah sebep olanların ailelerini topraklarından koparsın, yurtlarına hasret kalsınlar. Ben ölürsem beni Anadolu'ya, Hendek'e gömsünler istiyorum." dedi.
*
99 yıl önce 30 Ocak 1923 tarihinde Türkiye ile Yunanistan arasında nüfus mübadelesi antlaşması imzalanmıştı. Zorunlu göç, gerek Türk gerek Yunan ekonomisinde oldukça ağır bir krize ve dini inanışa göre yapıldığından toplumsal kırgınlıklara da yol açmıştır
Mübadele, Türkiye ile Yunanistan arasında din esasına dayanılarak gerçekleştirilmiş zorunlu göçtür ve 1923 yılında yapılan sözleşme uyarınca Türkiye Cumhuriyeti ve Yunanistan Krallığı'nın kendi ülkelerinin yurttaşlarını din esası üzerine zorunlu göçe tabi tutmasına verilen addır. Göçe tabi tutulan kişilere ise mübâdil denir.
Mübadele ile 1.200.000 Ortodoks Hıristiyan Rum Anadolu'dan Yunanistan'a, 500.000 Müslüman Türk de Yunanistan'dan Türkiye'ye göç etmek zorunda kalmıştır. Mübadele kapsamına giren kişiler ile mübadele kapsamına girmeyen kişiler arasındaki ayrımın ana kıstası ırk ya da dil değil din olduğu için Rum denilenlerin arasında Türkçeden başka dil bilmeyen ve konuşmayan Türk Ortodoks Hıristiyan Gagavuzlar ile Karamanlı Ortodokslar, Yunanistan'dan gelen Müslümanların arasında da Türklerin yanında Drama, Kavala, Karacaova ve Kesriye'den gelen Bulgarca ve Makedonca konuşan Pomaklar, Rumence konuşan Ulahlar, Yunanca (romeika) konuşan Patriyotlar ve kendi dilleriyle konuşan Arnavutlar da bulunmuştur.
Mübadele kapsamında Türkiye'de sadece İstanbul ile Gökçeada (İmroz) ve Bozcaada'da oturan Rumlar, Yunanistan'da ise sadece Batı Trakya Türkleri mübadeleden muaf tutulmuşlardır. Mübadelede Drama, Girit, Midilli, Kavala, Selanik, Vodina ve Yanya'dan Türkiye'ye gelen nüfus Doğu Trakya ve Batı Anadolu'da Rum azınlığın ayrılışı ile boşalan yerlere iskan edilmişlerdir. Mübadillerin yoğun olarak iskan edildikleri şehirler Adana, Balıkesir, Bilecik, Bursa, Çanakkale, Edirne, İstanbul, İzmir, Kırklareli, Kocaeli, Manisa, Mersin, Samsun ve Tekirdağ idi. Değişimin çok büyük bir bölümü 1923-1924 yıllarında gerçekleşmiş, ancak geriye kalan az sayıda olayda 1930 İsmet İnönü-Venizelos sözleşmesine dek zorunlu göç uygulamasına devam edilmiştir. Zorunlu göç gerek Türk, gerek Yunan ekonomisinde yaklaşık 20 yıl süren ağır bir krize yol açmıştır.
