Avrasya'da uluslararası oluşumlar -1-

Soğuk Savaş sonrasında Batı'da AVRUPA BİRLİĞİ ve Kuzey Atlantik Teşkilatı (NATO) varlığını korurken, SSCB dağıldı. SSCB'nin dağılması ile Avrasya'da meydana gelen güç boşluğunda yeni ittifaklar oluştu.

Rusya Federasyonu, SSCB'nin dağılmasıyla bağımsızlığını kazanan devletlerin bir kısmını Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) altında topladı, BDT ülkeleri arasında Gümrük Birliği'ni kurdu, giderek, 2024'de Avrasya Ekonomik Birliği kurulmasına karar verildi son olarak üye ülkelerin güvenliğini sağlllamak üzere Kolllektif Güvenlik Anlaşması Örgütü'nü (KGAÖ) kurdu. Karadeniz havzasında Türkiye'nin girişimi ile Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü , Avrasya'da Türk Devletleri Teşkilatı kuruldu. Uzakdoğu'da, Rusya Çin ve Hindistan ile Şanghay işbirliği örgütünü kurdu..

KARADENİZ EKONOMİK

İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ (KEİÖ);

KEİ'nin ilk kurucu üyeleri Karadeniz'e kıyısı olan Türkiye, SSCB, Romanya ve Bulgaristan'dır.

SSCB'nin dağılması üzerine Rusya, Ukrayna, Azerbaycan, Moldova, Gürcistan ve Ermenistan kurucu üye sıfatıyla katılmışlardır. Daha sonra Karadeniz'de kıyısı olmayan Yunanistan ve Arnavutluk KEİ topluluğuna üye olarak katılmıştır.

KEİ ile ilgili ilk toplantı Türkiye'nin girişimi ile 19 Aralık 1990'da Ankara'da yapılmıştır. Türkiye, eski Sovyetler Birliği, Romanya ve Bulgaristan'ın resmî delegelerinin yanı sıra, eski Sovyetler Birliği Heyeti içinde; Azerbaycan, Gürcistan, Moldova ve Ermenistan Cumhuriyetleri'nin Dışişleri Bakan Yardımcıları yer almıştır. Toplantıda taraflar, Türkiye tarafından hazırlanan ve önerilen iş birliğinin temel prensiplerini kapsayan taslak üzerinde çalışmışlar, sonuç bildirgesinde "Karadeniz Ekonomik İşbirliği"nin kurulmasında anlaşmaya vardıklarını resmen açıklamışlardır. 12-13 Mart 1991 tarihlerinde Bükreş'te, 23-24 Nisan 1991 tarihlerinde Sofya'da uzman düzeyinde toplantılar yapılmıştır. Bu toplantılarda KEİ'nin amaçları ve prensipleri üzerinde ortak bir anlaşmaya varılmıştır. 11-12 Temmuz 1991 tarihlerinde yapılan toplantıda, KEİ Anlaşması metni üzerindeki çalışmalar sonuçlandırılarak, imzaya hazır hale getirilmiştir. Moskova toplantısında taraflar, KEİ Anlaşması'nın yakın bir gelecekte Türkiye'de yapılacak bir toplantıda imzalanması konusunda anlaşmaya varmışlardır. 3 Şubat 1992 tarihinde Türkiye'de; Türkiye, Rusya Federasyonu, Romanya, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan ve Moldova Bakan düzeyinde, Ukrayna ve Bulgaristan ise Dışişleri düzeyinde katılarak, KEİ ile ilgili temel belgeyi parafe etmişlerdir.KEİ Anlaşması, 25 Haziran 1992 tarihinde İstanbul'da düzenlenen Zirve Toplantısı'nda dokuz üye ülkenin yanı sıra, Yunanistan ile Arnavutluk'un da kurucu üye olarak katıldığı on bir ülkenin devlet veya hükûmet başkanları tarafından imzalanarak, resmen işlerlik kazanmıştır.

BDT'DEN AVRASYA EKONOMİK BİRLİĞİ'NE;

Rusya'nın liderlik yaptığı Avrasya Ekonomik Birliği'ne Giden Kilometre Taşları, özetle, şöyle döşendi;

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)'nin 1991 yılında dağılması ile Beyaz Rusya, Ukrayna ve Rusya Federasyonu öncülüğünde 1991'de Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) kurulur. Ilk adımda SSCB'yi oluşturan 15 ülkeden 12'si BDT'ye katılır. 26 şubat 1999, Avrasya Gümrük birliği ek Ekonomik Alan anlaşması yapılır, 10 Ekim 2000'de Avrasya Ekonomik Topluluğu kurulmasına karar verilir,7 Ekim 2005'te Avrasya Ekonomik topluluğu oluşturulur, topluluk birlik adını alır, 16 Ekim 2007 Ekonominin dört ana unsuru, sermaye, mal, hizmet ve emeğin serbest dolaşımına imkan veren Tek Gümrük Birliği anlaşması imzalanır, Ocak 2010 Gümrük Birliği başlatılır, 24 Mayıs 2014 Avrasya Ekonomik Birliği'nin (EAEU) 2025 yılında kurulmasına karar verilir.

Bağımsız Devletler Topluluğu; SSCB'yi oluşturan 15 ülkeden Letonya, Gürcistan, Estonya ve Litvanya hariç kalan 12 ülke BDT kuruluşunda yer almıştır. Gürcistan'ın 2009 yılında, Ukrayna'nın ise 2014 yılında topluluktan ayrılmaları sonucu toplulukta şu an için 10 üye ülke bulunmaktadır.

BDT'nin toplam nüfusu, 212.624.438, yüzölçümü, 20.milyon km2.

Kazakistan Devletinin kurucu Başkanı Nursultan Nazarbayev, 29 Mart 1994'te Rusya'ya ilk resmî ziyareti sırasında Lomonosov Moskova Devlet Üniversitesi'nde yaptığı konuşmada ilk defa Avrasya Devletleri Birliği fikrini dile getirmiştir. 1994 yılının Haziran ayında, yapılan toplantıda Devlet Başkanları'na ayrıntılı bir entegrasyon projesi sunulmuş ve ittifaka "Avrasya Birliği" adı verilmesine karar verilmiştir. 1995 yılında, Belarus, Kazakistan ve Rusya Federasyonu, arasında, 26 Şubat 1999 yılında Gümrük Birliği ve tek Ekonomik Alan antlaşması imzalanmış. 29 Mart 1996'da, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan, Ekonomik ve İnsani Bütünleşmeyi Derinleştirme Anlaşması'nı imzalamış ve 1998'de Tacikistan gruba katılmıştır.

Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) üyesi devletler tarafından 10 Ekim 2000'de Astana'da (Kazakistan) daha önce önerilen Gümrük Birliği ve Tek Ekonomik Alanın oluşumunu desteklemek için Avrasya Ekonomik Topluluğu (Eurasian Economic Community), EAEC, kurulmasına karar verilmiştir.

Belarus, Kazakistan, Rusya ve Ukrayna, 19 Eylül 2003'te Yalta'da Ortak Ekonomik Alan (Common "Single" Economic Space "Zone" /CES) oluşumu anlaşmasını (Serbest Ticaret Anlaşması) imzalamıştır. 7 Ekim 2005'te Avrasya Ekonomi Topluluğu oluşturulur.. Topluluk 1 Ocak 2005'te Avrasya Ekonomik Birliği (Eurasian Economic Union /EAEU) adını almıştır.

Ağustos 2006'da Soçi'de yapılan gayriresmî bir zirvede, Avrasya Ekonomik Topluluğu üye ülkeleri Başkanları, Belarus Cumhuriyeti, Kazakistan Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu Gümrük Birliği'ni oluşturma çalışmalarını yoğunlaştırmaları gerektiğine karar vermişlerdir. Bu birliğe, ekonomileri hazır olur olmaz Kırgızistan Cumhuriyeti ve Tacikistan Cumhuriyeti'nin katılması kararlaştırılmıştır. Bu amaç doğrultusunda Belarus Cumhuriyeti, Kazakistan Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu 16 Ekim 2007'de Duşanbe'de Tek Gümrük Bölgesi'nin yaratılması ve Gümrük Birliği'nin kurulması antlaşmasını imzalamıştır.

Bu antlaşma ile malların karşılıklı ticarette serbest dolaşımını sağlamak, Gümrük Birliği ile üçüncü ülkeler arasındaki ticarette elverişli koşulları sağlamak ve ekonomik entegrasyonu teşvik etmek amaçlanmıştır.

Belarus Cumhuriyeti, Kazakistan Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu Ocak 2010'da Gümrük Birliği'ni başlatır. Böylece, Ortak Gümrük Tarifesi uygulanır, iç sınırlardaki gümrük işlemleri ve gümrük kontrolü iptal edilir ve malların serbest dolaşımı serbest bırakılır.

Beyaz Rusya Cumhuriyeti, Kazakistan Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu Aralık 2010'da Tek Ekonomik Alanın işleyişine temel teşkil eden 17 birincil uluslararası anlaşmayı kabul etti ve ayrıca Tek Ekonomik Alanının Kurulması Hakkında Beyanname'yi imzaladılar. Kasım 2011'de Gümrük Birliği'ne üye devletlerin başkanlarının toplantısı sırasında, Avrasya Ekonomik Entegrasyon beyanını imzalayarak Gümrük Birliği'nin başarılı bir şekilde çalıştığını ilan etmiş ve bir sonraki entegrasyon aşaması olan Tek Ekonomik Alan'a geçişi ilan etmişlerdir. Gümrük Birliği üye ülkeleri başkanları ayrıca Avrasya Ekonomik Komisyonu Antlaşmasını da imzaladılar.

Kırgız Cumhuriyeti'nin Gümrük Birliği'ne katılımına ilişkin müzakerelerin başlatılmasına Ekim 2011'de karar verilmiştir. Devlet başkanları düzeyindeki Yüksek Avrasya Ekonomik Konseyi, Tek Ekonomik Alanını oluşturan anlaşmaların 1 Ocak 2012'de yürürlüğe girmesine karar vermiştir. Aynı zamanda sadece malların değil, hizmetlerin, sermayenin ve emekten oluşan "dört özgürlüğün" serbest dolaşımını sağlayan yasal anlaşmalar yürürlüğe girmesi ve tamamen uygulanması için 50'den fazla belge hazırlanmıştır.

Moskova merkezli Avrasya Ekonomik Komisyonu 2012 Şubat ayında çalışmalarına başlamıştır. 29 Mayıs 2014 tarihinde, Gümrük Birliğine üye devlet başkanları ve Ortak Ekonomik Alan üye devletleri, Yüksek Avrasya Ekonomik Konseyi toplantısında Avrasya Ekonomik Birliği'nin (EAEU) 2025 yılında nihai hedef olarak kurulması için anlaşma imzalamışlardır.

Antlaşma, Avrasya ekonomik projesinin yeni, daha yüksek bir entegrasyon seviyesine geçişinin bir dönüm noktası haline gelmiştir. Ermenistan Cumhuriyeti'nin Avrasya Ekonomik Birliği'ne katılması anlaşması, Yüksek Avrasya Ekonomi Konseyi'nin oturumu sırasında 10 Ekim 2014'te Minsk'te imzalanmıştır. Kırgızistan Cumhuriyeti'nin Avrasya Ekonomik Birliği'ne katılması anlaşması ise 23 Aralık 2014'te Moskova'da imzalanmıştır.

Avrasya Ekonomik Birliği -II-

Avrasya Ekonomik Birliği'ne Üye Ülkelere Ait Makroekonomik Göstergeler

Bu bölümde Rusya, Kazakistan, Belarus, Ermenistan ve Kırgızistan'dan oluşan Avrasya Ekonomik Birliği ile ilgili makro ekonomik göstergeler incelenecektir.

Avrasya Ekonomik Birliği anlaşması 1 Ocak 2015'te yürürlüğe girmiştir. Avrasya Ekonomi Topluluğu bu tarihten itibaren Avrasya Ekonomik Birliği (Eurasian Economic Union /EAEU) adını almıştır.

Tablo 1'de Avrasya Ekonomik Birliği ülkelerinin 2021-2024 dönemine ait GSYH projeksiyonları görülmektedir. Birliği oluşturan beş üye ülkeden en fazla GSYH'ye Rusya'nın sahip olduğu görülürken, onu sırası ile Kazakistan, Belarus, Ermenistan ve Kırgızistan izlemektedir. Beş ülkenin toplam milli geliri 2021 yılında yaklaşık 2 trilyon dolar iken IMF projeksiyonuna göre 2024 yılında 2,3 trilyon dolara yükselmesi beklenmektedir. Ülkeler arasında en fazla milli gelir artışının yıllık %6,9 büyüme oranı ile Kazakistan'da olması beklenirken onu %6,3 büyüme oranı ile Ermenistan izlemektedir. En büyük ekonomiye sahip Rusya'nın ise yıllık %2,7 büyümesi beklenmektedir. Beş ülkenin toplamda ise milli gelirlerinin yıllık ortalama %3,1 büyümesi beklenmektedir.

GSYİH'da en fazla artış Kazakistan'da görünmesine rağmen GSYİH'nın fertlere dengeli dağıtılmadığı Ocak 2022 ilk haftasında yaşanan olayların bu dengesizlikten kaynaklandığı Cumhurbaşkanı Tokayev tarafından açıklanmıştır.

Avrasya Birliği Ülkeleri ile Türkiye Arasındaki Dış Ticaret Tablo 2'de Avrupa Ekonomik Birliği ülkelerinin 2018 verilerine göre kendi aralarında gerçekleşen ihracatları ile Türkiye'ye yaptıkları ihracat görülmektedir. Birlik üyeleri 2018 yılında dünyaya 548,2 milyar dolarlık ihracat yaparken bunun 58,7 milyar dolarını birbirlerine 22,9 milyar dolarını ise Türkiye'ye gerçekleştirmişlerdir. Birlik üyelerinin birbirlerine yaptıkları ihracatın toplam ihracatlarına oranı %10,7 olarak gerçekleşirken Türkiye'ye yaptıkları ihracatın toplam ihracatları içindeki payı ise %4,2 olmuştur. Birlik üyesi ülkeler toplam ihracatlarının %85,1'ini ise birlik üyesi ve Türkiye dışındaki diğer ülkelere yapmışlardır. Beş ülke arasında Türkiye'ye en çok ihracatı 21,3 milyar dolar ile net enerji ihracatçısı olan Rusya yaparken, onu 1,2 milyar dolarlık ihracat ile Kazakistan, 182,4 milyon dolarlık ihracat ile Belarus, 104,3 milyon dolarlık ihracat ile Kırgızistan ve 2,4 milyon dolarlık ihracat ile Ermenistan izlemektedir. Türkiye'ye yaptıkları ihracatın toplam ihracatları içindeki payları incelendiğinde en yüksek paya %5,7 ile Kırgızistan sahip olurken, onu sırası ile %4,8 ile Rusya, %2 ile Kazakistan, %0,5 ile Belarus ve %0,1 ile Ermenistan izlemektedir.

Tablo 3'de Avrupa Ekonomik Birliği ülkelerinin 2018 verilerine göre kendi aralarında gerçekleşen ithalatları ile Türkiye'den yaptıkları ithalat görülmektedir. Birlik üyeleri 2018 yılında dünyadan 319,2 milyar dolarlık ithalat yaparken bunun 57,61 milyar dolarını birbirlerinden 6,2 milyar dolarını ise Türkiye'den gerçekleştirmişlerdir. Birlik üyelerinin birbirlerine yaptıkları ithalatın toplam ithalatlarına oranı %18 olarak gerçekleşirken Türkiye'den yaptıkları ithalatın toplam ithalatları içindeki payı ise %1,9 olmuştur. Birlik üyesi ülkeler toplam ithalatların %80'nini ise birlik üyesi ve Türkiye dışındaki diğer ülkelerden yapmışlardır. Beş ülke arasında Türkiye'den en çok ithalatı 4,2 milyar dolar ile Rusya yaparken, onu 799,3 milyon dolarlık ithalat ile Belarus, 655 milyon dolarlık ithalat ile Kazakistan, 290 milyon dolarlık ithalat ile Kırgızistan ve 250,7 milyon dolarlık ithalat ile Ermenistan izlemektedir. Türkiye'ye yaptıkları ihracatın toplam ihracat içindeki payları incelendiğinde en yüksek paya %5,7 ile Kırgızistan sahip olurken, onu sırası ile %4,8 ile Rusya, %2 ile Kazakistan, %0,5 ile Belarus ve %0,1 ile Ermenistan izlemektedir.

Uluslar üzerinde yaşadıkları coğrafyanın esiridirler, coğrafyanın dikte ettiği jeopolitik değerlere uymak zorundadırlar. Bu bakımdan, jeopolitik, karşılıklı hükümranlık haklarına saygı ve ulusal çıkarların korunması ilkeleri uluslararası ilişkilerin temelinde yer alır. Diğer yandan, karşılıklı güven, uluslar arası ekonomik ilişkilerin gelişmesi için uygun zemini yaratır. Oluşan güvene dayalı olarak inşa edilen ekonomik ilişkiler, barışın teminatı olur.

Türkiye için, üzerinde yaşadığımız coğrafyanın sağladığı jeopolitik değerler ve geçmişten alınan dersler göz önünde bulundurularak, 219 milyon kişinin yaşadığı Avrasya Ekonomik Birliği ülkeleri ile ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi öncelikli hedef olmalıdır.

KEİ Örgütü'nü ilerideki yazılarımda inceleyeceğim.

Esenlik dileklerimle...