Bugünlerde Türk dünyasının en önemli gündemi Moğolistan''daki kazı çalışmaları ile ortaya çıkan Göktürk Devleti''nin hükümdarları Bilge Kağan ile Kül Tigin''in babası İlteriş Kutluğ Kağan''a ait külliye ve yazıtın bulunması. Türk dili ve tarihi için büyük öneme sahip ve Türk adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazıtı, dilimizin geçmişini 7. yüzyıla götürüyor.
Türk Dili 7. Yıla Uzanıyor
Uluslararası Türk Akademisi ile Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü iş birliğiyle Moğolistan''ın Ötüken bölgesinde yürütülen bilimsel kazı çalışmalarına hakkında Akademi Başkanı Darhan Kıdırali''nin paylaştığı bulgulara göre yazıt, 70 santimetre yüksekliğe ve 19 santimetre genişliğe sahip. Yazıtın her iki tarafında da metin yer alıyor. 19 satırdan 12 satırı okunabilen yazıtın bulunması, Türk Dilinin tarihinin geçmişini "Orhun Abideleri"nden 30 yıl kadar geriye götürüyor. Yazıtın şimdilik okunabilen 12 satırında yer alan kelimeler şöyle:
"İnek yılının dokuzuncu ayı", "Tanrı oğlu", "Kutluğ Kağan: Türk", "erkek çocuklarım, köz", "bizim güzel", " etdim : bizim yabancı erler", "yerde", "tümen on bin", "işimi gücümü ver", "tayin ettim (unvan verdim), "tamamı eşitti."
Tonyukuk Anıtı''nın tarihinin 720 yıllarına ait olduğu ve İlteriş Kutluğ Kağan''ın ölümünün tahminen 690 yılı düşünüldüğünde, bulunan yazıtın tarihi, Türk dili tarihini 30 yıl öncesine götürüyor. Türk tarihi, Türk dili ve Türk kültürü konularında çalışan akademisyenlerde büyük heyecan uyandıran ve büyük bir sevinç yaratan yazıtın yer aldığı taş gövdenin tamamı bulunmuş olsaydı, yani yazılı metnin tamamı ele geçseydi, buluşun önemi daha da artacak, Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk Anıtları"nın bulunuşundan çok daha önemli olacaktı.
Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun''a göre, İlteriş Kağan, başkomutanı ve başdanışmanı Bilge Tonyukuk ile birlikte Türk milletini 50 yıllık Çin tutsaklığından kurtaran hükümdar. Çinlilere tutsak olan Türklerin: "Devletli millet idim, devletim şimdi nerede, kağanlı millet idim, kağanım nerede?" biçiminde Köl Tigin Anıtı''nda geçen arzularını gerçekleştiren hükümdar olan İlteriş Kutlug, Türklerin bağımsızlığını sağlamakla kalmamış, 10 yıl gibi kısa bir zamanda başkent Ötüken''i geri almış, akınlarıyla Çinlileri bıktırmış ve kardeşi Kapgan''a bağımsız bir devlet bırakmıştır.
Yazıtta okunan her kelime Türk dili araştırmaları açısından büyük önem taşıyor. Türk, kutlug, kağan, tümen gibi Türkçe sözlerin çok eski olduğu tarihinin 690''lara dayandığı belgelenmiş oluyor. Buluşun, Türklerde anıtlık ve yazılı taş geleneğinin sürekliliğini göstermektedir.
Araştırma ekibinin okuduğu 12 satırlık metne bakıldığında her satırda 2-3 söz yer alıyor. İlk defa bir Türk yazıtında "Tengri Oglı (Göğün oğlu)" sözlerinin yer aldığına dikkat çeken Prof. Dr. Mehmet Ölmez: "Yazıtta Elteriş adı (unvanı) geçmez. Burada söz konusu olanın İkinci Türk Kağanlığı''nın ilk kağanı Elteriş Kutlug Kağan olduğu konusunda ihtiyatlı davranmak gerekir. Yazıtta Ud yılı (sığır yılı) geçer ki 682-744 yılları arasındaki II. Türk Kağanlığı döneminde söz konusu yılın adı geçmektedir: Yazıt, 677, 689, 701, 713, 725, 737 tarihlerinden birisinde dikilmiştir. Eğer yazıt, söz konusu sığır yıllarından ilk üçünden birine denk gelirse, bilinen Türk yazıtlarından daha eski bir yazıtla karşı karşıyayız demektir."
Türk tarihine ışık tutacak 19 satırın Orhun Abideleri''nden sonraki en önemli buluş olduğunu söyleyebiliriz.
