"1919 yılı Mayısının 19'uncu günü Samsun'a çıktım. Ülkenin genel durumu ve görünüşü şöyledir:

Osmanlı Devleti'nin içinde bulunduğu grup, I. Dünya Savaşı'nda (1) yenilmiş, Osmanlı ordusu her tarafta zedelenmiş, şartları ağır bir ateşkes anlaşması imzalanmış. Büyük Savaş'ın uzun yılları boyunca millet yorgun ve fakir bir durumda. Milleti ve memleketi I. Dünya Savaşı'na sürükleyenler, kendi hayatlarını kurtarma kaygısına düşerek memleketten kaçmışlar. Saltanat ve hilâfet makamında oturan Vahdettin soysuzlaşmış, şahsını ve bir de tahtını koruyabileceğini hayal ettiği alçakça tedbirler araştırmakta. Damat Ferit Paşa'nın başkanlığındaki hükûmet âciz, haysiyetsiz ve korkak. Yalnız padişahın iradesine boyun eğmekte ve onunla birlikte kendilerini koruyabilecekleri herhangi bir duruma razı.

Ordunun elinden silâhları ve cephanesi alınmış ve alınmakta…

İtilâf Devletleri, ateşkes anlaşmasının hükümlerine uymayı gerekli bulmuyorlar. Birer bahane ile İtilâf donanmaları ve askerleri İstanbul'da. Adana ili Fransızlar; Urfa, Maraş, Ayıntap (Gaziantep) İngilizler tarafından işgal edilmiş. Antalya ve Konya'da İtalyan askerî birlikleri, Merzifon ve Samsun'da İngiliz askerleri bulunuyor. Her tarafta yabancı subay ve memurlar ile özel ajanlar faaliyette. Nihayet, konuşmamıza başlangıç olarak aldığımız tarihten dört gün önce, 15 Mayıs 1919'da, İtilâf Devletleri'nin uygun bulması ile Yunan ordusu da İzmir'e çıkartılıyor.

Bundan başka, memleketin her tarafında Hristiyan azınlıklar gizli veya açıktan açığa kendi özel emel ve maksatlarını gerçekleştirmeye, devleti bir an önce çökertmeye çalışıyorlar.

Sonradan elde edilen güvenilir bilgi ve belgelerle iyice anlaşılmıştır ki, İstanbul Rum Patrikhanesi'nde kurulan Mavri Mira Hey'eti (Belge: 1) illerde çeteler kurmak ve idare etmek, gösteri toplantıları ve propagandalar yaptırmakla meşgul. Yunan Kızılhaç'ı ve Resmî Göçmenler Komisyonu (2), Mavri Mira Hey'eti'nin çalışmalarını kolaylaştırmakla görevli. Mavri Mira Hey'eti tarafından yönetilen Rum okullarının izci teşkilâtları, yirmi yaşından yukarı gençleri de içine almak üzere her yerde kuruluşunu tamamlıyor. Ermeni Patriği Zaven Efendi de, Mavri Mira Hey'eti ile birlikte çalışıyor. Ermeni hazırlığı da tıpkı Rum hazırlığı gibi ilerliyor. Trabzon, Samsun ve bütün Karadeniz sahillerinde örgütlenmiş olan ve İstanbul'daki merkeze bağlı bulunan Pontus Cemiyeti hiç bir engelle karşılaşmadan kolaylıkla ve başarıyla çalışıyor (Belge: 2)."

Mustafa Kemal'i yoldan çevirme teşebbüsleri

16 Mayıs 1919 tarihinde Bandırma Vapuru ile İtilaf devletlerinin işgali altındaki İstanbul'dan Samsun'a doğru yola çıkan Mustafa Kemal Paşa'yı Samsun'a ulaşmadan İngilizlerin yoldan çevirme teşebbüsleri başlamıştı. İngilizler, bir taraftan Babıâli'ye baskı ve sert önlemlere yönelmişlerdi. Anadolu'ya 9. Ordu Kıtaatı Müfettişi göreviyle Anadolu'ya geçişi İngilizlerin şiddetli tenkitlerine yol açmış, Babıâli tarafından süratle Paşa'nın İstanbul'a teşrif buyurmaları yolunda telgraflar çekilmişti. İngilizler ise hemen o gün bir İngiliz torpidosunu en son sürati ile Samsun istikametine göndermişlerdi. Bu torpido, Mustafa Kemal Paşa'yı taşıyan gemiye yetişebilirse onu tevkif ederek içinden Mustafa Kemal Paşa'yı alıp İstanbul'a getirecek, hatta bu gemiyi geriye çevirmek vazifesini de tatbik edecekti. İngiliz torpidosu Samsun'a ulaştığı zaman Paşa epeyce zaman evvel karaya çıkmış ve hatta onu Samsun'a getiren gemi Samsun'u terk etmişti. Torpido, vaziyeti bu suretle tespit ettikten sonra hiçbir şey elde edemeden geri dönmüştü. İngiliz torpidosu Mustafa Kemal Paşa'yı götüren vapura yetişebilseydi, Türkiye'nin kurtuluşu daha başlangıcında en büyük tehlikeye maruz kalmış olurdu.

19 Mayıs 1919'da Samsun'da ayak basan Mustafa Kemal Paşa, Samsun'da çok kalmayarak pek az zamanda oralara ait tedbir ve emirlerinin tatbikinden sonra Havza'ya geçti.

Babıâli'nin Paşa'yı İstanbul'a davet eden telgrafları Erzurum Kongresi'ne kadar devam etti. Erzurum Kongresi'yle millî hareketin takip edeceği seyir ve cereyanları tespit eden Paşa, meşhur beyannamesiyle rütbe ve memuriyetinden kendisi vazgeçmiş ve bir millet ferdi olarak hizmet etmeyi tercih ederek kurtuluş ve istiklal mücadelesine atılmıştı.

Bu tarihten itibaren bütün Anadolu'daki askerî ve mülki bütün yöneticiler, eşraf ve ahali ile haberleşmeye ve görüşmeye önem veren Paşa, Anadolu'nun kurtuluş ve istiklal mücadelesine başlamıştı. Samsun'da başlayan Millî Mücadele'nin bu tarihten sonraki safhaları şunlardır:

1.Millî Erzurum Kongresi,

2.Millî Sivas Kongresi,

3.Meclis-i Mebusan'ın intihap ve içtimaının temini,

4.Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin seçimi ve toplanması.

Türkiye Cumhuriyeti'nin özünü oluşturan millî egemenlik, halk yönetimi TBMM'nin üstünlüğü gibi temel kamu hukuku ilkelerinin başlangıcı, Atatürk'ün Samsun'a gidişi ile başlayan "Türk milletinin bağımsızlık mücadelesini" yürüttüğü bu tarihi dönemdir.

Atatürk'ün Samsun'a çıkışının 104. yılında milletimizin o günleri bir daha yaşamamasını diliyoruz.